Nowe wytyczne UOKiK w sprawie kar za naruszenia prawa konkurencji – ważne informacje dla grup kapitałowych

W maju 2023 roku weszła życie nowelizacja ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, która wprowadziła do polskiego prawa m.in.  podstawę, do pociągnięcia odpowiedzialności spółki matki, za naruszenia konkurencji dokonane przez jej spółki zależne (spółki córki).

Zgodnie z aktualnymi przepisami polskiej ustawy, w przypadku naruszenia przez przedsiębiorcę (bezpośredniego naruszyciela) zakazu praktyk ograniczających konkurencję,  naruszenia dopuszcza się również przedsiębiorca wywierający decydujący wpływ na tego przedsiębiorcę. Przy czym istnieje domniemanie, że przedsiębiorca wywiera decydujący wpływ, jeżeli jego udział w kapitale przedsiębiorcy, na którego wywiera on decydujący wpływ, przekracza 90%.

Przepisy ustawowe nie regulują jednak szczegółowo sposobu obliczania kar nakładanych na więcej niż jedną spółką w ramach tej samej grupy kapitałowej, jeżeli odpowiedzialność spółki matki wynika jedynie z faktu wywierania decydującego wpływu (a nie bezpośredniego, niezależnego uczestnictwa w naruszeniu prawa). Dotychczasowe wytyczne UOKiK w sprawie kar za naruszenia konkurencji również nie zawierały wskazówek, w jaki sposób urząd będzie obliczał kary w takiej sytuacji.

Publikując (w kwietniu 2024 roku) nowe wytyczne w sprawie kar za naruszenia prawa konkurencji UOKiK odpowiedział na pytanie w jaki sposób będzie uwzględniał obrót osiągnięty przez całą grupę kapitałową (również poza Polską) przy obliczaniu wysokości kar.

Przy okazji publikacji nowych wytycznych urząd dokonał również szeregu innych, ważnych dla wszystkich przedsiębiorców, zmian w procesie obliczania kary (o których mowa poniżej).

UOKiK deklaruje, że będzie stosował nowe wytyczne do wszystkich spraw, w których wszczęcie postępowania antymonopolowego (postawienie zarzutów konkretnym podmiotom) nastąpiło po 1 stycznia 2024 roku.

W jaki sposób UOKiK wymierzy karę dla grupy kapitałowej?

Wątpliwości przedsiębiorców mogły dotyczyć tego, ile kar nałoży UOKiK, jeżeli w ramach jednego postępowania w sprawie naruszenia prawa konkurencji postawi zarzuty więcej niż jednej spółce z jednej grupy kapitałowej?

• W tym zakresie UOKiK deklaruje, że zasadą będzie, w przypadku prowadzenia postępowania przeciwko przedsiębiorcy, który naruszył bezpośrednio prawo konkurencji, oraz przedsiębiorcy, który wywierał na niego decydujący wpływ, wymierzenie jednej, łącznej kary pieniężnej.
• Nie oznacza to jednak, że UOKiK wyklucza możliwość nałożenia więcej niż jednej kary. Urząd stwierdza, że „jeżeli kontekst danej sprawy będzie stwarzał podstawy do nałożenia dwóch lub więcej kar pieniężnych, a nie łącznej kary pieniężnej, to Prezes Urzędu poinformuje o tym strony przed wydaniem decyzji”. Nie ma natomiast jasności jaka to może być sytuacja – można przypuszczać, że UOKiK rozważy nałożenie więcej niż jednej kary, np. w sytuacji, gdy dwie spółki z grupy pełniły niezależną, samodzielną rolę w naruszeniu prawa konkurencji.

Nie mniej istotną kwestią, dla wysokości kary będzie również to, jaki obrót będzie podstawą do obliczenia jej wysokości?

Podstawowym problemem w tym zakresie jest to, czy do obliczania wysokości kary na pierwszym etapie (tj. przed uwzględnieniem dalszych okoliczności wpływających na jej wysokość) należy wziąć pod uwagę obrót całej grupy kapitałowej (tj. wszystkich przedsiębiorców wywierających wpływ na bezpośredniego naruszyciela prawa konkurencji), czy też jedynie obrót przedsiębiorców (lub przedsiębiorcy) bezpośrednio naruszających prawo.

• UOKiK deklaruje, że do obliczania wielkości kary weźmie pod uwagę „relewantny obrót”, tj. obrót przedsiębiorcy lub przedsiębiorców będących bezpośrednimi uczestnikami naruszenia, osiągnięty w ostatnim roku kalendarzowym okresu naruszenia.
• Obrót całej grupy kapitałowej zostanie natomiast wzięty pod uwagę przy obliczaniu maksymalnej możliwej do nałożenia kary (tj. 10% obrotu osiągniętego w roku obrotowym poprzedzającym rok nałożenia kary).

Pozostałe istotne zmiany

Nowe wytyczne zawierają również szereg innych istotnych zmian:

• Obliczając wysokość kary, UOKiK bierze pod uwagę takie czynniki jak charakterystyka produktu oraz jego odbiorców, charakterystyka rynku, skutki rynkowe naruszenia, a także nieodwracalność lub trudną odwracalność skutków naruszenia – w tym zakresie wytyczne nie zostały istotnie zmienione. Istotną nowością jest natomiast uwzględnienie „istotnego stopnia zorganizowania naruszenia”. Zdaniem UOKiK kara za naruszenie powinna być wyższa, jeżeli np. uczestnicy monitorowali swoje ustalenia lub niszczyli dowody naruszenia, żeby ograniczyć ryzyko jego wykrycia.
• W powyższy trend (nakładania wyższych kar za bardziej „zorganizowane” naruszenia) wpisuje się również możliwość dodatkowego podwyższenia kary w przypadku wykrycia przez UOKiK tajnego kartelu (tj. porozumienia co najmniej dwóch konkurentów, którego istnienie jest częściowo lub w pełni ukryte).
• W zakresie wpływu na wysokość kary czynnika charakterystyki rynku, ciekawą nowością jest uwzględnienie znaczenia produktu również dla „ochrony środowiska” (poza tym, jako czynnik wpływający na wysokość kary, UOKiK wymienia znaczenie produktu dla bezpieczeństwa Polski, tj. m.in. bezpieczeństwa gospodarczego, ochrony prywatności i wolności słowa). Wpisuje się to w szerszy trend wspierania i ochrony przez instrumenty prawa konkurencji zasad zrównoważonego rozwoju (ESG).
• Ponadto, szczególnie istotną wagę UOKiK przykłada do znaczenia uprzedniego naruszenia przepisów ustawy przez przedsiębiorcę. Ustawową okolicznością obciążającą jest „dokonanie uprzednio podobnego naruszenia”, przez co należy rozumieć uprzednie dopuszczenie się stosowania praktyki ograniczającej konkurencję o podobnym charakterze (np. ponowne zawarcie porozumienia ograniczającego konkurencję). Jednak UOKiK idzie w tym zakresie dalej, ponieważ dopuszcza również podwyższenie kary z uwagi na naruszenie przepisów ustawy inne niż dokonanie uprzednio podobnego naruszenia.

Co oznaczają w praktyce nowe wytyczne?

Już od wielu lat widocznym trendem w decyzjach UOKiK jest wzrost wysokości kar nakładanych na przedsiębiorców. Nowe wytyczne niewątpliwie wpisują się w ten trend.

Nowe wytyczne mają istotne znaczenie szczególnie dla grup kapitałowych (których odpowiedzialność za naruszenie wynika często z samego faktu sprawowania kontroli nad spółką naruszającą prawo konkurencji, a nie z bezpośredniego uczestnictwa w naruszeniu przez więcej niż jedną spółkę z grupy). Maksymalny wymiar możliwej do nałożenia kary (zgodnie z ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów) to nawet 10% światowego obrotu grupy. Można przypuszczać, że szczególnie w przypadku wieloletnich, poważnych naruszeń prawa konkurencji (np. zorganizowanych, tajnych karteli), kary UOKiK mogą być bardzo dotkliwe.